U ovom nastavku feljtona dr Vesna Lovrić Plantić nas upoznaje s gvozdenim mehanizmima koji su se proizvodili prvenstveno u južnoj Nemačkoj sve do 19. veka
Zidne satove je nemoguće podvesti pod neki zajednički imenilac, budući da im je jedina zajednička karakteristika činjenica da su okačeni ili na neki drugi način učvršćeni na zid prostorije. S druge strane, razlike su znatne: pogon može biti na tegove ili na oprugu, mehanizam izrađen od drveta, gvožđa ili mesinga, kućište može imati čitav dijapazon oblika – od obične zastakljene prizme do pravih skulptura, odnosno reljefa, slika, i slično. Pojedini tipovi specifični su za određeno mesto proizvodnje: satovi s drvenim mehanizmom za nemački Švarcvald ili za istočnu Švajcarsku, satovi na poslužavniku (Telleruhren) za južnu Nemačku, cartel satovi za Francusku, satovi u slici ili u okviru za zemlje Habzburške monarhije, bečki regulatori, kao što im i samo ime kaže, za Beč, itd.
Zbog svega toga prikaz u ovom feljtonu započećemo tipom zidnog sata koji je počeo najranije da se izrađuje.
Gotički satovi
Zidni časovnici su bili prvi kućni satovi uopšte, a počeli su da se izrađuju u prvoj polovini 14. veka. Oni najraniji su imali oblik tornja, što je proizišlo iz činjenice da se većina javnih satova koji su im prethodili, nalazila u crkvenom ili gradskom tornju. Javni satovi su po pravilu bili ugrađeni u neku vrstu kaveza za koji su bili učvršćeni pojedini delovi mehanizma, bez kućišta. Kad se gledao spolja, s ulice, video se brojčanik umetnut u toranj koji je figurirao kao kućište sata. Ponekad nisu imali ni ukrasnu ploču nego samo brojčani krug, odnosno venac s oznakama časova ispisanim rimskim brojevima.
Budući da su rani kućni satovi imali pogon na tegove, njihovo postavljanje na zid bilo je funkcionalno logično rešenje. Kao regulator je služio oscilator u obliku točkića ili dvokrake vage, tzv. foliot. Mehanizam i ukrasna ploča bili su izrađeni od gvožđa, a bočne stranice su često nedostajale ostavljajući mehanizam vidljivim. Zbog relativne nepreciznosti uslovljene nepostojanjem pravog oscilatora (njihalica će se kao regulator koristiti tek od 1657. godine), časovnik je imao samo satnu kazaljku i satne oznake (polovine sata su bile naznačene rombovima ili trolistima između brojeva). Međutim, vrlo rano satovi imaju dodatne funkcije poput budilnika, izbijanja četvrtina i punih časova, prikaza Mesečevih mena. Jedna od prvih namena sata bila je da služe kao budilnici za redovnike kako bi oni mogli da obavljaju molitve pre svitanja.
