Piše dr. sc. Vesna Lovrić Plantić
Iako je tema ovog članka indikacija Mesečevih faza na ručnim časovnicima, treba spomenuti činjenicu da je reč o jednoj od funkcija kalendara, i da se javlja vrlo rano: nalazimo je već na sunčanom satu s kalendarom (danas u londonskom Science Museumu) skraja petog ili iz prve polovine šestog veka, rađenom u kasnoantičkom, odnosno ranovizantijskom stilu. Uticaj Meseca na čoveka uvek je bio značajan, od smene plime i oseke, koja je uticala na uslove plovidbe, do njegove pozicije i osvetljenosti koji su, između ostalog, bili važni i u nekim religijskim ceremonijama.
Astronomski satovi
Pokazivač Mesečevih faza bio je deo složenih astronomskih satova kao što je, na primer, astronomski sat koji je, posle šesnaestogodišnjeg rada, 1364. dovršio Đovani de Dondi, italijanski profesor medicine i astronomije. Mehanizam je učvršćen na dvodelni sedmougaoni ram. Gornji deo ima sedam brojčanika na kojima se vide kretanja Sunca i Meseca, planeta Merkura, Venere, Marsa, Jupitera i Saturna (jedinih koji su bili poznati u 14. veku). U donjem delu je brojčanik s podelom na 24 časa, oznakama crkvenih praznika i lunarnih čvorova (koji se koriste za izračunavanje pomračenja Meseca). Na obe strane brojčanika zabeleženi su zimski i letnji solsticiji u skladu s julijanskim kalendarom. Svojim satom Dondi je dao model za konstrukciju astronomskih satova na javnim zgradama širom Evrope. Jedan od prvih složenih javnih satova bio je sat iz severnog transepta katedrale u Velsu iz 1392. godine (danas u londonskom Science Museumu, i dalje u funkciji), temeljen na tadašnjem geocentričnom poimanju sveta, tako da se Sunce i Mesec okreću oko Zemlje koja se nalazi u centru. Mesečeve faze prikazane su korišćenjem crnog i belog diska. Možda najpoznatiji astronomski sat je praški Orloj na Gradskoj skupštini koji je oko 1410. konstruisao Jan Šindel, profesor na Karlovom univerzitetu, zajedno s časovničarom Mikulašom iz Kadanja, a koji je od tada doživeo brojne promene. Sat daje čitav niz astronomskih podataka. Brojčanik pokazuje nezavisna gibanja: srednje kružno kretanje Sunca, Meseca i prividno kretanje zvezda…
