Piše: dr Vesna Lovrić-Plantić
U ovom periodu lični sat je bio na svim evropskim dvorovima nov, vrlo zanimljiv, luksuzan predmet. Zlatari i draguljari stavljali su relativno jednostavne mehanizme u svoje pomodne proizvode. U 17. veku su u izradi sata osim časovničara učestvovali zlatari, srebrnari, graveri, emajleri, draguljari, slikari-minijaturistiSatovi se umeću u prstenje, mačeve, rapire i bodeže. Ta je moda potrajala u većem delu 17. veka, otprilike do 1675, kada je izmišljena nemirnica sa spiralom koja je omogućila znatno poboljšanje tačnosti sata. Time sat postaje prvenstveno upotrebni, a tek potom dekorativni predmet. Stoga se nikad kasnije nije ponovilo toliko bogatstvo oblika i raznolikosti tehnika ukrašavanja kao u 17. veku. U izradi sata osim časovničara učestvovali su zlatari, srebrnari, graveri, emajleri, draguljari, slikari-minijaturisti.
Neobični oblici
Džepni satovi su po pravilu imali oblik ovala, izduženog osmougla ili kugle. Sredinom veka u modu su ušli časovnici neobičnih oblika. Džepni satovi najčešće su se izrađivali u obliku školjke, lobanje, krsta, molitvenika, figure psa i moglo bi se reći da im je najveća vrednost u posebnosti ili atraktivnosti oblikaOni su ekstremni dokaz teze o onovremenoj, primarno dekorativnoj, nameni ličnog sata. Što se više udaljavaju od uobičajenog oblika, satovi su lošiji i manje precizni. Najčešće su se izrađivali u obliku školjke, lobanje, krsta, molitvenika, figure psa i moglo bi se reći da im je najveća vrednost u posebnosti ili atraktivnosti oblika. Skupocena kućišta često su zahtevala spoljašnje kućište kako bi se očuvala, bilo pri nošenju, bilo u vreme kad satovi nisu bili u upotrebi. Spoljašnja, zaštitna kućišta većinom su se izrađivala od kože ukrašene zlatnim ili srebrnim nitnama ili od kornjačevine, a nisu retka ni ona od kože morskog psaSpoljašnja, zaštitna kućišta većinom su se izrađivala od kože ukrašene zlatnim ili srebrnim nitnama ili od kornjačevine, a nisu retka ni ona od kože morskog psa, poznate pod nazivom šagren. Kao što je navedeno u prethodnom nastavku feljtona, prvi lični satovi su izrađeni u Nemačkoj, Francuskoj i Italiji. Proizvodnja ličnih satova i u Ženevi počinje vrlo rano; iz 1564. potiče prvi dokument u kome se govori da se onde izrađuju i prodaju lični satovi.
Francuzi u Ženevi
U Švajcarsku su časovničarsko umeće doneli Francuzi, tačnije francuski protestanti – hugenoti, koji su se u Ženevu sklanjali od brojnih progona u drugoj polovini 16. veka, progona koji će se nastaviti i u 17. veku, naročito posle ukidanja Nantskog edikta 1685. godine. Prvi veliki priliv izbeglica usledio je posle Vartolomejske noći 1572. godine, u kojoj je izvršen masakr hugenota u Parizu; u narednih nekoliko meseci u Francuskoj ih je ubijeno gotovo sedamdeset hiljada. Tri godine kasnije zabeležen je podatak da u Ženevi deluje sedamnaest francuskih časovničara. Progoni hugenota pokazaće se kobnim za francusko časovničarstvo. Naime, nijedna zemlja, a kamoli grad, nije doživela takvu ekspanziju časovničarske struke kao Ženeva: godine 1686. onde je bilo 100 majstora, 1716. godine 165, a 1766. broj zaposlenih popeo se na 800 majstora i oko 3000 radnika. Uprkos velikim naporima koje je ulagala u unapređenje časovničarske struke, Francuska nije uspela da dostigne obim te delatnosti kakav je postojao u Švajcarskoj. Dok su se satovi u ostalim velikim časovničarskim centrima ukrašavali graviranjem i perforiranjem, u Ženevi se još u početku koristilo emajliranje kao glavna tehnika ukrašavanja. Ženevski časovničari nikada nisu bili značajni inovatori niti pronalazači – to će područje biti prepušteno Englezima i Francuzima; oni će biti veliki praktičari i vešti trgovci koji će umeti da svojim proizvodima preplave svet.
Iz 1564. potiče prvi dokument u kome se govori da u Ženevi izrađuju i prodaju lične satoveEngleska zaostaje za Nemačkom i Francuskom; pre 1580. nema podataka o proizvodnji ličnih satova u ovoj zemlji. Doduše, kraljica Elizabeta I je imala veći broj ovakvih satova, ali oni su verovatno bili uvezeni iz francuskog grada Bloa. Još se u inventaru njenog oca, kralja Henrika VIII, među nakitom koji je poklonio Katarini Hauard 1540/41. spominje zlatni pomander (kutijica za kuglicu napravljenu od raznih mirišljavih materija koja se koristila kao zaštitno sredstvo protiv groznice, infekcije i sl.) unutar koga se nalazio sat (clocke). Za ilustrovanje stanja u Engleskoj zgodno je spomenuti peticiju koju je šesnaest londonskih časovničara 1622. uputilo kralju Džejmsu I, a u kojoj se žale na poteškoće koje imaju zbog velikog broja stranaca koji se bave časovničarskim zanatom u Londonu (They were much agreeved both in theire estates credittes and trading through the multiplicitie of Forreiners usinge theire profession in London (…).
Engleski stil
Među imenima “the Knowne Straingers of the same Arte dwelling in and about London” (“poznatih stranaca iste profesije koji prebivaju u Londonu i njegovoj okolini”) najviše je Francuza, od toga nekolicina časovničara koji su se spominjali u gradu Bloa. Zato ne čudi što su prvi engleski satovi bili kopije nemačkih i francuskih tipova časovnika. Međutim, tokom prvih decenija 17. veka Englezi su uspostavili sopstveni stil, pa su se uskoro engleske časovničarske radionice tako usavršile da su mogle konkurisati visokim kontinentalnim standardima. Tipičan engleski lični sat bio je jednostavan, ovalan, s malim kružnim staklom, izrađen najčešće od srebra i gotovo bez dekoracije. Moglo bi se reći da je bio nalik jajetu više od ijednog nemačkog časovnika. Takvi satovi su se zvali puritanskim satovima, a bili su odraz puritanskog ukusa tog vremena, koji je odbacivao svaku naznaku raskoši, kao i funkcionalističkog pristupa koji će krajem 17. veka dovesti englesko časovničarstvo na vodeće mesto u svetskim razmerama.
Na ovom mestu zanimljivo je uočiti povezanost između kalvinizma i časovničarske produkcije. Žan Kalvin (1509-1564), francuski verski vođa koji od 1541. živi u Ženevi, osnivač je frakcije protestantizma koja je po njemu nazvana kalvinizam. Za razliku od luteranizma, koji je povezan sa staležom feudalaca, kalvinizam je u osnovi ideologija buržoazije i propagira kapitalističke odnose kao nešto što je određeno od samog Boga. Ako nabrojimo zemlje u kojima je ovo učenje naišlo na najveći odjek – Švajcarska, Holandija, Engleska, Škotska, Francuska (hugenoti), Amerika – nabrojali smo ujedno zemlje s najznačajnijom časovničarskom produkcijom. Verovatno je zbog preovladavajuće kalvinističke ideologije u tim zemljama postojala atmosfera koja je pogodovala razvoju zanata uopšte, a posebno časovničarskog, kod koga dolazi do izražaja istrajnost, preciznost, strpljivost – sve odlike koje je ovo učenje podsticalo. Pored toga, ne smemo zanemariti ni priliv vrsnih časovničara iz zemalja u kojima su zbog svoje veroispovesti bili progonjeni.
Zaokret u istoriji
Godina 1675. jedna je od prelomnih u istoriji ličnih satova. Naime, te godine je holandski matematičar, astronom i teorijski fizičar Kristijan Hajgens van Zulihem (1629-1695) izradio prvi sat sa spiralnom oprugom nemirnice. Time je u spomenutu vrstu časovnika uveden pravi oscilator, nešto poput njihalice u velikim satovima, koji je omogućio znatno povećanje preciznosti sata kao merača vremena. Mogli bismo reći da se time ujedno završilo zlatno doba ličnog sata kao dekorativnog predmeta i započelo novo u kome će se tačnost časovnika sve više povećavati, a on će dobijati i dodatne funkcije. Istovremeno, satovi počinju da se nose u džepu, a ne više kao ranije obešeni na lanac oko vrata. O tome više u idućem nastavku feljtona.
